1887: İskenderun civarının petrol imtiyazı, bir fermanla Sadrazam Kamil Paşa’ya verilmiş; bu imtiyaz daha sonra Ahmet Necati Bey’e devredilmiştir.
1890: İskenderun Çengen’de yapılan ilk sondajda gaz emarelerine rastlanmıştır.
1898: Romanya’dan getirilen işçilerin yardımıyla Gaziköy civarında 108 metre derinlikte bir kuyu açılmış, ancak petrole rastlanamamıştır. Aynı dönemde Şarköy ve Mürefte’de Osmanlı Bankası ile Fransız firmaları tarafından birkaç kuyu açılmış; Şarköy kuyusunda 82 metre, Mürefte kuyusunda ise 74 metrede ekonomik olmayan petrole ulaşılmıştır.
1899:European Petroleum Company, Londra’dan bir jeolog getirterek inceleme yaptırmış; incelemeler neticesinde Hora Dere’de açılan bir kuyuda petrol bulunmuştur. Başlangıçta günde 2 ton petrol çıkartılmış, 1901 yılı sonuna kadar da toplam 47 ton üretim yapılmıştır. 2 yıl süren üretimin ardından verim düştüğü için kuyu terkedilmiştir.
1914: European Petroleum Company şirketine Musul ve civarında petrol arama ve üretimi izni verilmiş, ancak Birinci Dünya Savaşı’nın başlaması nedeniyle çalışmalar başlatılamamıştır. Aynı yıl içerisinde Standart Oil, Mürefte - Hoşköy civarında jeolojik etüt yapmıştır.
1926: 24 Mart 1926 tarihinde kabul edilen 792 sayılı Petrol Kanunu ile Türkiye Cumhuriyeti sınırları içinde bütün petrol ve petrol bileşiklerinin tâbi olduğu madenlerin aranması ve işletilmesi hakkı Hükümete verilmiştir.
1930: Türkiye’nin ilk rafinerisi olan Boğaziçi Tasfiyehanesi, Türkiye Naft Sanayi A.Ş. tarafından kurulmuştur. İstanbul - Beykoz yakınlarında kurulan ve Romanya’dan getirilen ham petrolü işleyen rafineri, günde 40 ton işleme kapasitesine sahiptir. Rafineri, 1934 yılında vergi sorunlarından dolayı kapanmıştır.
1933: 27 Mayıs 1933 tarihinde yayımlanan 2189 sayılı Altın ve Petrol Arama ve İşletme İdareleri Teşkiline Dair Kanun’la birlikte arama faaliyetleri başlamıştır.
Petrol Arama ve İşletme İdaresi Saha Gezisi (1935)
Soldan sağa: Bill Woodson, John Shirley, İhsan Ruhi Berent, Samuel Russell, Vincent Yocum
1935: 22 Haziran 1935 tarihinde yürürlüğe giren 2804 sayılı kanunla Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü (MTA) kurulmuş, Altın ve Petrol Arama ve İşletme İdareleri kaldırılarak bütün görevleri MTA’ya devredilmiştir.
1940:Batman’ın güneyinde delinen Raman-1 kuyusunda petrole rastlanmış; ticari anlamda ilk petrol keşfi ise 1945 yılında delinen Raman-8 kuyusunda yapılmıştır.
1941: 14 Şubat 1941 tarihinde Milli Koruma Kanunu’na dayanılarak halk ve milli müdafaa ihtiyaçları için lazım olan her türlü petrol ve ürünlerini satın almak, satmak ve stoklamak, imkân nispetinde tasfiyehaneler tesis etmek ve işletmek amacıyla Ticaret Bakanlığı’na bağlı olarak kamu tüzel kişiliğine sahip Petrol Ofisi kurulmuştur.
1942: Raman sahasında Maymune Boğazı’nda Raman Tecrübe Tasfiyehanesi kurulmuştur. Boğaziçi Tasfiyehanesi malzemelerinden kurulan rafinerinin kapasitesi günde 10 tondur.
1945: Batman’da günde 200 ton işleme kapasitesine sahip bir rafineri kurulmuştur.
Batman Rafinerisi (1954)
1954: 16 Mart 1954 tarihinde yürürlüğe giren 6326 sayılı Petrol Kanunu ile 792 sayılı kanun yürürlükten kalkmıştır. Kanun, 1952 tarihli İsrail Petrol Kanunu’nu da hazırlayan hukukçu ve jeolog Max Ball tarafından hazırlanmıştır. Kanun çıkarılırken MTA’nın üstlendiği petrol arama ve işletme görevinin jeolojik istikşaf hariç yeni kurulacak tüzel kişiliğe devri öngörülmüştür. Kanunla yasanın uygulanması görevi Petrol Dairesi Reisliği’ne verilmiştir. Hemen akabinde 6327 sayılı Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı Kanunu yürürlüğe girmiştir. Bu Kanun, Bakanlar Kurulu’na, özel hukuk hükümlerine tâbi bir anonim şirket olan Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı’nı (TPAO) kurma yetkisi vermiştir.
Petrol Kanunu ile petrol faaliyetleri yerli ve yabancı özel sermayeye açılmıştır. Kanunla özel şirketlerin araştırma, arama, işletme ve petrolün işlenmesi faaliyetleri mümkün kılınırken, petrol kaynakları ile ilgili olarak devlet adına tasarruf kullanmanın yürütümü için Bakanlar Kurulu, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı (ETKB) ve Petrol Dairesi Reisliği yetkilendirilerek bu iki konu birbirinden ayrılmıştır. Bu yasanın en önemli özelliği, işletmecilik faaliyetleri ile idari karar alma sürecinin birbirinden ayrılmasıdır. Yani genel bütçeden pay ayrılarak yürütülen işletmecilik faaliyetlerinin yürütümü kamu ve özel kesim girişimcilerine açılarak ticari bir hüviyete kavuşturulmuştur.
1955: 21 Mayıs 1955 tarihinde yürürlüğe giren 6558 sayılı kanunla Petrol Kanunu’nun bazı maddeleri değiştirilmiştir.
1957: 6 Haziran 1957 tarihinde yürürlüğe giren 6987 sayılı kanunla Petrol Kanunu’nun bazı maddeleri değiştirilmiştir. Aynı yıl içerisinde Mobil - BP - California Texas - Shell ortaklığıyla Anadolu Tasfiyehanesi A.Ş. (ATAŞ) kurulmuştur.
1959: TPAO - California Texas ortaklığıyla İstanbul Petrol Rafinerisi A.Ş. (İPRAŞ) kurulmuştur.
1973: 8 Nisan 1973 tarihinde yürürlüğe giren ve kamuoyunda Petrol Reformu Kanunu olarak bilinen 1702 sayılı kanunla birlikte Petrol Kanunu’nda devletçi nitelikte köklü değişiklikler yapılmıştır:
- Yönetim yetkisi İşletmeler Bakanlığı’ndan alınarak ETKB’ye verilmiş; Petrol Dairesi, Petrol İşleri Genel Müdürlüğü’ne (PİGM) dönüştürülmüştür.
- Petrol kuyularına ilişkin ekonomik miktarda petrolü belirleme yetkisi PİGM’e verilmiştir.
- TPAO’ya Bakanlar Kurulu kararı ile kapalı bölgelerde petrol faaliyeti yapma imkânı ile süresi sona eren sahalarda yeniden başvurma ayrıcalığı verilmiştir.
- İşletme ruhsatnamesine konu sahaların müzayedeye çıkarılmadan önce TPAO’ya teklif edilmesi düzenlenmiştir.
- İşletme ruhsatnamesi süresi 40 yıldan 20 yıla indirilmiştir.
1983: 20 Mayıs 1983 tarihinde yayımlanan 60 sayılı İktisadi Devlet Teşekkülleri ve Kamu İktisadi Kuruluşları Hakkındaki Kanun Hükmünde Kararname ile TPAO, Türkiye Petrol Kurumu’na bağlı bir ortaklık haline getirilmiştir. Aynı Kanun Hükmünde Kararname (KHK) ile TÜPRAŞ ve POAŞ’ın kurulmasına, PETKİM ve İGSAŞ’taki TPAO hisselerinin Türkiye Kimya Sanayii Kurumu’na devredilmesine karar verilmiştir. 30 Mart 1983 tarihinde yürürlüğe giren 2808 sayılı kanunla Petrol Kanunu’nun bazı maddeleri değiştirilmiştir.
1984: 18 Haziran 1984 tarihinde yayımlanan 233 sayılı Kamu İktisadi Teşebbüsleri Hakkındaki Kanun Hükmünde Kararname ile Türkiye Petrol Kurumu’nun varlığına son verilmiş; TPAO Anonim Şirket ve Bağlı Ortaklık statülerinden çıkarılarak %100 hissesi devlete ait bir İktisadi Devlet Teşekkülü’ne dönüştürülmüştür. Ayrıca Petrol Ofisi A.Ş. (POAŞ), Deniz İşletmeciliği ve Tankerciliği A.Ş. (DİTAŞ), Boru Hatları ile Petrol Taşıma A.Ş. (BOTAŞ), Türkiye Petrol Rafinerileri A.Ş. (TÜPRAŞ)’ın TPAO’nun bağlı ortaklıkları olması hükme bağlanmıştır.
1988: Kamu Ortaklığı İdaresi’nin kararıyla İstanbul Gübre Sanayi A.Ş. (İGSAŞ) de TPAO’ya bağlanmıştır.
1994: 27 Kasım 1994 tarihinde yürürlüğe giren 4046 sayılı Özelleştirme Kanunu çerçevesinde Petrol Kanunu’nun belge alma koşulları değiştirilmiştir. Daha önceden hak olarak değerlendirilen rafineri, boru hattı işletmeciliği gibi belge gerektiren faaliyetler, Bakanlar Kurulu’ndan izin alabilen herkes tarafından yapılabilecek hale getirilmiştir.
1998: Bakanlar Kurulu Kararı ile akaryakıtlar için İtalyan piyasası fiyatlarını esas alan, tavan fiyat tespiti şeklinde Otomatik Fiyatlandırma Mekanizması kurulmuştur.
2000: Bakû-Tiflis-Ceyhan (BTC) Ham Petrol Boru Hattı’na yasal statü oluşturmak amacıyla 4586 sayılı Petrolün Boru Hatları ile Transit Geçişine Dair Kanun hazırlanmıştır. 23 Haziran 2000 tarihinde kabul edilen kanun ile petrolün transit geçişi Petrol Kanunu kapsamından çıkarılmıştır.
2001: Serbestleştirme ve AB direktifine uyum amacıyla 4646 sayılı Doğal Gaz Piyasası Kanunu hazırlanmıştır. 2 Mayıs 2001 tarihinde yürürlüğe giren kanun ile doğalgaza ilişkin piyasa faaliyetleri petrol faaliyetlerinden ayrılarak Petrol Kanunu kapsamından çıkarılmış; doğalgaz ithalatı ve dağıtımını düzenleyen 397 sayılı KHK yürürlükten kaldırılmıştır.
Ayrıca 4628 sayılı Elektrik Piyasası Kanunu ile kurulan Elektrik Piyasası Düzenleme Kurumu’nun görev ve yetki kapsamına doğalgaz piyasası da alınmış; kurumun adı Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu (EPDK) olarak değiştirilmiştir.
2003: 27 Şubat 2003 tarihinde kabul edilen 4817 sayılı Yabancıların Çalışma İzinleri Hakkında Kanun ile Petrol Kanunu’nun maddesi değiştirilmiş ve petrol hakkı sahiplerine, ETKB ile İçişleri Bakanlığı’nın görüşü alınarak, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’nca verilen izinle yabancı idari ve mesleki personel ile uzman personel çalıştırabilme imkânı sağlanmıştır.
20 Aralık 2003 tarihinde yürürlüğe giren 5015 sayılı Petrol Piyasası Kanunu ile petrol iletimi, rafinajı, büyük miktarlarda depolaması gibi icrası belge gerektiren faaliyetler Petrol Kanunu kapsamından çıkarılmıştır. Dağıtım, nakliye, benzeri faaliyetler ile serbest kullanım ise ilk kez yasal düzenleme kapsamına alınmıştır.
2007: TBMM Sanayi, Ticaret, Enerji, Tabii Kaynaklar, Bilgi ve Teknoloji Komisyonu’nda taslak çalışmaları tamamlanan 5574 sayılı yeni Türk Petrol Kanunu, 17 Ocak 2007 tarihinde TBMM Genel Kurulu’nda kabul edilmiştir. 10.Cumhurbaşkanı A.Necdet Sezer tarafından biri geçici dört maddesi yeniden görüşülmek üzere TBMM’ye geri gönderilen Kanun, Komisyon’da bir maddesi çıkartılarak yeniden kabul edilerek TBMM Genel Kurulu’na gönderilmiştir. Kanun, Şubat 2007’den bu yana TBMM gündeminde beklemektedir.
Kaynak: Petrol İşleri Genel Müdürlüğü
Resimler: Halit Edip Özcan, Fotoğraflarla Ulusal Petrol 1929-1954, TPAO Arşiv ve Tarih Yayınları, Ankara, 2006
